Co stanowi o atrakcyjności krajobrazowej Jury Polskiej?
Większość z turystów jednym tchem wymieni ruiny Orlich Gniazd, białe skały, jaskinie, wspaniałe lasy, o źródłach, potokach, bogactwie szaty roślinnej, czy zanikającym krajobrazie kulturowym zapewne wspominano by rzadziej. A prawdziwą wartością tego terenu jest niesłychane bogactwo i różnorodność środowiska przyrodniczego skondensowana na stosunkowo małym obszarze.
Jednym z takich składających się na wspomniane bogactwo obszarów jest kuesta jurajska stanowiąca naturalną granicę Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W przypadku Jury Północnej (Wyż. Częstochowska) jest to doskonale widoczne w krajobrazie okolic Choronia, Wysokiej Lelowskiej, Jaworznika, Włodowic, Blanowic krawędź wyniosła o 70-100 metrów nad Obniżenie Górnej Warty.

Środowisko abiotyczne
Czym jest, więc owa kuesta? Wg definicji zawartej w Słowniku geologii dynamicznej: próg denudacyjny, strukturalny - asymatryczny grzbiet lub ciąg wzgórz wzdłuż wychodni skał o dużej odporności. Powstaje w skutek erozji selektywnej nieznacznie nachylonych warstw skalnych. Czynnikiem inicjującym jej powstanie była trzeciorzędowa orogeneza alpejska, podczas której tworzą się założenia tak charakterystycznej dla krajobrazu Jury Północnej rzeźby krawędziowej, liczne zręby, uskoki, a sztywna płyta osadów mezozoicznych zostaje pochylona w kierunku północno-wschodnim. Powyższe procesy doprowadzają do powstania założonego na stosunkowo odpornych na erozję górnojurajskich wapieniach progu strukturalnego, czyli dzisiejszej kuesty jurajskiej o ogólnym przebiegu NW-SE. W części północnej warstwą podścielającą są środkowojurajskie iły, na południu iły kajpru, nadległe mało odporne warstwy osadów kredowych zostały zdenudowane już w miocenie.
Jednym z najciekawszych zagadnień jest budowa geologiczna kuesty i zmienność facjalna na stosunkowo niewielkich obszarach. Warstwę podścielającą w części północnej i środkowej tworzy nieprzepuszczalny kompleks częstochowskich iłów rudonośnych (bajos-baton) ze złożami syderytów i sfreosyderytów intensywnie eksploatowanych do lat 70 XXw.
Nad nim leżą niewielkiej miąższości (0,5-3,5m) osady keloweju rozpoczynające się serią wapieni piaszczystych z licznymi ooidami żelazistymi. Powyżej zależnie od obszaru następuje duże zróżnicowanie litofacjalne, jednak cechą wspólną jest kondensacja osadów, szczególnie silna na północ od Zawiercia, gdzie w 12cm warstwy bulastej zawarte jest cały kelowej środkowy, oraz sąsiadujące podpoziomy k. dolnego i górnego, które pokryte są powłoką stromatolitu. Osady te są szczególnie ciekawe ze względu na masowe występowanie doskonale zachowanych amonitów, belemnitów, ślimaków, ramienionogów i innych skamieniałych organizmów morskich. Leżące powyżej osady górnej jury to naprzemiennie margle, margle ilaste i wapienie oksfordu typowe dla terenu Jury. Dzięki stale oddziałującym procesom rzeźbotwórczym i braku jednorodności skał budujących kuesta ma przebieg zatokowy, z licznymi rozcięciami dolinek erozyjno-akumulacyjnych wykorzystywanych przez prawobrzeżne dopływy Warty. U podnóża rozcięć krawędzi tworzą się stożki napływowe, oraz osuwiska. Różna odporność na procesy denudacyjne skał pozwala w terenie na obserwacje przebiegu granic litologicznych, na kontakcie z nieprzepuszczalnymi iłami występują liczne źródła i wysięki wodne. Doskonale jest to widoczne wczesną wiosną, kiedy wierzchnia warstwa gleby obszarów poniżej wychodni keloweju nasączona jest wodą jak gąbka. Znaczna część dolinek odprowadza wody tylko okresowo, potoki mające początek w stałych źródłach z reguły wykształcają miejscami głęboko wcięte w iły malownicze koryta z licznymi progami.

Środowisko biotyczne
Znaczna zmienność morfologii, związana z nim ekspozycja i nasłonecznienie terenu w połączeniu ze dużymi różnicami wykształcenia i wilgotności gleb sprzyja powstawaniu różnorodności biotycznej.

W najciekawszym i stosunkowo najmniej obecnie eksploatowanym odcinku kuesty między Żarkami i Rudnikami upraszczając można wydzielić cztery równoległe do krawędzi pasy:
- lasy mieszane już w obrębie doliny Warty, od łęgów nad ciekami wodnymi, po suche bory na wzniesieniach;
- obszary podmokłe zajmujące bezpośrednie podnóże kuesty,zazwyczaj są to nieużytki porośnięte zbiorowiskami bagienno-łąkowymi, z licznymi zbiornikami wodnymi.
- zbocza, to najbardziej różnorodna strefa, zależna głównie od nachylenia. Obszary słabiej nachylone użytkowane są rolniczo (łąki i pola uprawne), przy większym nachyleniu zazwyczaj są to ciepłolubne zarośla tarniny, dzikiej róży, leszczyny, głogu i zdziczałych drzew owocowych;
- wypłaszczenia szczytowe w większości są terenami wykorzystywanymi rolniczo.

Przy takim zróżnicowaniu świat zwierząt jest równie bogaty, spotkamy tu praktycznie wszystkie gatunki pospolite, szczególnie duża jest różnorodność bezkręgowców i ptaków. Jako ciekawostkę w lasach mrzygłodzkich można spotkać łosie.
Zasadniczo wszystkie biotopy kuesty można znaleźć w innych częściach Jury, jednak nigdzie nie są one tak skondensowane. Proszę pamiętać że mowa jest o kilkusetmetrowych odcinkach od typowo skalisto-piaszczystego szczytu jurajskiego wzniesienia, do typowego mokradła.

Antroposfera
Człowiek i jego działalność jest obecnie najsilniejszym czynnikiem przekształcającym środowisko naturalne. Oczywiście nie inaczej jest w przypadku kuesty jurajskiej, problemy są właściwie takie same jak dla reszty regionu, więc skrótowo.
1. Śledząc przebieg osadnictwa łatwo zauważyć, że były to tereny dość atrakcyjne dla człowieka, również obecnie ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo miast i łatwy dojazd są to dość atrakcyjne tereny budowlane. Choroń, Przybynów, Wysoka Lelowska, Parkoszowice, Rudnik, Blanowice są praktycznie w całości zbudowane na kueście, we Włodowicach budując na Głowiennej Górze bloki mieszkalne zniszczono malownicze wzgórze związane z miejscem kultu przedchrześcijańskiego. Na szczęście znany z centrum Jury problem grodzenia działek jest tu sporadyczny.
2. Przekształcenia liniowe, tu poza wtopionymi już w krajobraz szosami asfaltowymi, może pojawić się nowy dysonans. Chodzi o drogi polne, dojazdowe do lasów, które do tej pory zazwyczaj były nieutwardzone, ew. wysypane kamieniem wapiennym doskonale komponującym się z jurajskim krajobrazem. W ciągu ostatnich lat zaczyna pojawiać się trend utwardzania takich dróg żużlem, gruzem budowlanym itp. materiałami vide zielony szlak Mrzygłod-G. Włodowska, czy droga poniżej najbardziej znanego odcinka kuesty w okolicach Jaworznika.
3. Kamieniołomy, wyrobiska innych surowców, składowiska skał płonnych, głównie będą to okolice Poraja, Żarek, Góry Włodowskiej, Włodowic, Rudnik, Zawiercia, Ogrodzieńca, Niegowonic. Poza pracującymi na niewielką skalę cegielniami w Żarkach i okolicach Zawiercia/Ogrodzieńca nie jest już prowadzona eksploatacja. Problemem są hałdy i wyrobiska zamieniane obecnie w dzikie, lub półlegalne składowiska śmieci i odpadów przemysłowych.
4. Wpływ zanieczyszczeń atmosfery i hydrosfery, zanieczyszczenia przemysłowe są coraz mniejsze, pozostaje nierozwiązany w znacznej części problem kanalizacji (szamba szczelne inaczej), czy przedostawanie się do wody substancji szkodliwych z różnego rodzaju składowisk.
5. Rolnictwo - z jednej strony powstają coraz większe obszarowo jednorodne uprawy (Rudniki, Blanowice) bez zakrzewień śródpolnych, a jednocześnie część pól zamieniona w nieużytki zarasta ekspansyjną tarniną. Na szczęście problem nie dotyczy całego obszaru. Pewnym zagrożeniem może być ponowne uruchomienie chlewni we Włodowicach, szczególnie kwestia odpadów biologicznych i powszechnie występujących w takich obiektach szczurów.

Edukacja?
Problemem podstawowym jest fakt, że w przeważającej części kuesta nie jest objęta ochroną Zespołu Parków Krajobrazowych Woj. Śląskiego. Jako tak charakterystyczny element rzeźby terenu na ochronę zasługuje, a że to doskonały teren do prowadzenia zajęć edukacyjnych, (walory środowiska i historii) dobrym pomysłem jest wyznaczenie szlaku edukacyjnego. Najkorzystniejszy przebieg to Żarki - Jaworznik - Góra Włodowska - Włodowice - Rudniki - Blanowice - Ogrodzieniec, przy zachowaniu koncepcji szlaku łączącego 2-3 ścieżki edukacyjne (geologia/geomorfologia/paleontologia; środowisko biotyczne; historia/osadnictwo/górnictwo/hutnictwo) z opisanymi stanowiskami dokumentacyjnymi, profilami, kładkami na terenach podmokłych itp. pełną infrastrukturą. Projekt korzystny ze względu na łatwość realizacji w etapach, co pozwoli na łatwiejsze finansowanie, a co bardzo istotne w ramach jednego projektu trasy możliwe będzie prowadzenie zajęć na poziomie od gimnazjum po zajęcia akademickie (głównie Nauki o Ziemi). Pierwszym z etapów realizacji mogłaby, stać się kilkukilometrowa ścieżka biegnąca z Góry Włodowskiej (północno zachodni kraniec miejscowości) szczytem kuesty w kierunku nieczynnego wysypiska śmieci we Włodowicach, następnie do podnóża Góry Głowiennej i dalej pętlą przez zalew na Parkoszowickim Potoku, oraz pozostałości kopalni rud żelaza do ruin pałacu we Włodowicach gdzie mieściły się sławne Ateny Olkuskie M. Poleskiego.

Wg mnie, mimo że trudniejsze w realizacji jest to dużo korzystniejsze dla regionu i edukacji, niż wytyczenie kolejnego typowo turystycznego szlaku w zatłoczonym centrum Jury.

Michał Demel
przewodnik jurajski, prowadzący stronę i forum dyskusyjne poświęcone Jurze Krakowsko-Częstochowskiej www.jurapolska.com & www.forumjurajskie.pl