Wędrując jurajskimi szlakami często na zakurzonej kamienistej drodze dostrzegamy odciśnięte w skale fragmenty muszli, a o ich powstaniu opowiada jedna z jurajskich legend.

W czasie wędrówki z Krakowa do Gniezna św. Wojciech przysiadł na pniu powalonego drzewa, a że dzień chylił się ku wieczorowi to przysnął znużony nie wiedząc, że w pobliżu jest duże gniazdo żmij. Gady zaniepokojone obecnością człowieka sycząc próbowały przepędzić intruza i w końcu jeden z węży ukąsił świętego. Ten zerwawszy się wykrzykną "bodaj byście skamieniały", co w jednej chwili się stało i od tego zdarzenia zwinięte kamienne węże możemy znaleźć na całej Jurze...

Tak mówi legenda, a co na to nauka?
O obecnym kształcie i charakterystycznych elementach środowiska, oraz krajobrazu Wyżyny Częstochowskiej w znacznym stopniu decyduje budowa geologiczna.
Wyżyna Krakowsko - Częstochowska jest fragmentem monokliny śląsko - krakowskiej, rozciągającej się na przedpolu Karpat. Od zachodu sąsiaduje z zapadliskiem górnośląskim, jego południową granicę stanowi dolina Wisły będąca częścią zapadliska przedkarpackiego. Cała płyta zapada się pod kątem około 8 stopni w kierunku (pod osady) Niecki Miechowskiej.

Obszar Jury Północnej zbudowany jest z trzech zasadniczych elementów.

- utwory znane z wierceń geol., niespotykane w odkrywkach naturalnych bądź sztucznych, są to głównie sfałdowane skały magmowe i wulkaniczne kompleksu paleozoicznego
- sztywna, podzielona uskokami, osiągająca 400m miąszność płyta osadów mezozoiczych (trias, jura, kreda), zbudowana głównie z dolomitów, wapieni, piaskowców, margli i iłów.
- pokrywa osadów trzecio i czwartorzędowych.

Dla turystów i krajoznawców najciekawsze będą bardzo zróżnicowane utwory wieku jurajskiego (200-135 mln lat temu), kiedy to na terenach dzisiejszej Wyżyny Częstochowskiej nastąpił wielki zalew morski.

Okres jury dzielimy na trzy epoki:

jura dolna
Osady liasu występują w Obniżeniu Górnej Warty, przeważnie są pochodzenia limnicznego i lagunowego - iły, mułowce, piaskowce, oraz niewielkiej miąszności pokłady węgla.

jura środkowa
Podobnie jak w przypadku jury dolnej z utworami tego wieku spotkamy się w bardzo licznych wyrobiskach cegielni w Obniżeniu Górnej Warty, oraz na kueście ograniczającej od zachodu Wyżynę Częstochowską. Formacją dominującą są batońsko-bajoskie iły, piaskowce, zlepieńce żelaziste, margle i wapienie glaukonitowe. Większość osadów powstawała w płytkich przybrzeżnych basenach, w których następowało osadzanie materiału terygenicznego. W w/w utworach możemy znaleźć liczne amonity Garantiana, Strenoceras Parkinsonia, Oxycerites, Asphinctites, Morphoceras, Teloceras, Lycetticeras, rostra belemnitów, małże, ślimaki, łodygi liliowców, oraz zęby rekinów.

Na uwagę zasługuje kontakt dogger/malm (jura środkowa/jura górna), a szczególnie kelowej z niesamowitym bogactwem przy silnej koncentracji i wspaniałym stanie zachowania skamieniałej fauny.
W warstwie wapieni piaszczystych znajdują się liczne amonity Macrocephalites, Hecticoceras, Choffatia i inne, oraz bardzo liczne belemniy, ramienionogi. Skamieniałości są liczne, często dość znacznych rozmiarów jednak ich stan zachowania nie jest najlepszy. Najciekawsza jest warstwa bulasta powstała w wyniku erozji i redepozycji wcześniejszych utworów w okresie zmniejszonej sedymentacji. Zbudowana jest ona z litoklastów będących fragmentami wcześniejszych osadów lub ośródek amonitów, z bardzo licznie i chaotycznie zdeponowaną fauną spojoną ziarnami kwarcu, glaukonitu, ooidami żelazistymi i połamanymi elementami organicznymi. Warstwa bulasta pokryta jest laminowaną struktura biosedymentacyjaną - stromatolitem powstającym przy udziale sinic i bakterii.
Skamieniałości występujące w warstwie bulastej:
belemnity Hibolites hastatus, H. semihastatus, Gastrobelus vantroplanus, Megatheuthis giganteus , amonity rodzajów: Hecticoceras,Choffatia, Reineckeia, Macrocephalites, Lissoceras, Erymnoceras, Horioceras, Quenstedtoceras, łodziki, ramienionogi, szkarłupnie (nieregularne jeżowce Collyrites, trochity liliowców), małże, ślimaki, gąbki, otwornice, sporadycznie zdarzają się zęby rekinów.

jura górna
Na terenie P. Częstochowskiego będą to utwory oksfordu - głównie wapienie skaliste (biohermy), ławicowe z licznymi konkrecjami krzemiennymi, wapienie płytowe, oraz margle. Wapienie organogeniczne/organodetrytyczne (skaliste) które tworzą dzisiejsze tak charakterystyczne dla krajobrazu ostańce zbudowane są głównie z gąbek krzemionkowych, sinic, otwornic, zawierają również liczne skamieniałości innych organizmów (ramienionogów, amonitów, belemnitów, itp.)

Wapienie płytowe najmniej odporne na wietrzenie chemiczne i fizyczne o wyraźnej oddzielnością płytową. W tych właśnie utworach powszechnie spotykanych w licznych jurajski kamieniołomach i łomikach znajdujemy większość skamieniałości.

Najniższy oksford stanowią margle, wapienie margliste z licznymi naturalnie wypreparowanymi ośródkami amonitów rodzin Oppellidae, Perisphinetidae, Haploceratidae, bardzo liczne są gąbki, ramieninogi, jeżowce.
Powyżej zaczynają się wapienie skaliste i płytowe w których znajdziemy przekrój fauny: amonity rodziny: Oppellidae, Perisphinetidae, Cardioceratidae, Haploceratidae, Aspidoceratidae i inne; łodziki, belemnity (Hibolites, Belemnopsis), ramienionogi (Rhynchonellida, Terebratulida), małże, jeżowce, małżoraczki, gąbki.

Najczęściej spotykanie na Jurze Północnej skamieniałości:
Amonity - wymarłe kopalne mięczaki zaliczane do gromady głowonogów, zamieszkujących morza od dewonu do końca kredy. Ich zazwyczaj spiralnie zwinięte muszle osiągały do 3m średnicy, wewnątrz podzielone były na szereg komór, z których ostatnia, największa była komorą mieszkalną. Pozostałą część muszli wypełniał gaz, którego zmiany ciśnienia umożliwiały amonitom zmiany głębokości zanurzenia, natomiast poruszały się dzięki strumieniowi wody wyrzucanego przez specjalny otwór. Amonity są ważnymi skamieniałościami przewodnimi.

Belemnity - wymarłe kopalne mięczaki zaliczane do gromady głowonogów, zamieszkujących morza od karbonu do końca kredy. Osiągały do 6m długości, miały 10 ramion wyposażonych w haczyki, dzisiejszymi dalekimi krewnymi belemnitów są ośmiornice. W formie skamieniałej zachowały się fragmokony, czyli zespoły komór pierwotnie wypełnionych gazem, oraz kalcytowe rostra tworzące wierzchołek muszli. Podobnie jak w przypadku amonitów są to ważne skamieniałości przewodnie.

Ramienionogi (Brachiopoda) - prowadzące osiadły tryb życia bezkręgowce, pojawiły się w kambrze i do dnia dzisiejszego żyje około 280 gatunków. Z wyglądu podobne są do małży, posiadają dwuczęściową skorupkę.

Gąbki (Porifera) - należą do najprymitywniejszych zwierząt wielokomórkowych. Ze względu na szkielet wewnętrzny stanowią istotny budulec podmorskich budowli węglanowych, z m.in. których powstały dzisiejsze tak charakterystyczne dla krajobrazu Jury ostańce.

Projekt "Partnerstwo Północnej Jury" jest w 100% finansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach projektu Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego, oraz rozwoju obszarów wiejskich 2004-2006", priorytetu "Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich: działania "Pilotażowy Program Leader+"

Tekst i zdjęcia:Michał Demel